Những ai đã có phúc được viếng thăm Vương Cung Thánh Đường Thánh Phêrô tại Vatican có thể còn nhớ những tia sáng mặt trời chiếu qua không gian bao la bên trong, sự tráng lệ của bức tượng Pietà do Michelangelo điêu khắc, hay tòa che (baldacchino) cao bảy tầng vươn lên bao phủ bàn thờ chính. Tuy nhiên, ít người để ý rằng giữa hàng chục pho tượng khác, có một bức điêu khắc mô tả nhân đức trinh khiết — được khắc họa dưới hình ảnh một người phụ nữ để ngực trần — đang tựa mình và nhìn xuống đoàn tín hữu bên dưới.
Hãy tưởng tượng vào thế kỷ XVII, khi bức tượng này được sáng tác và đặt trên vòm chính của nhà thờ, chẳng lẽ không ai đặt câu hỏi về sự khôn ngoan khi khắc họa đức khiết tịnh bằng một biểu tượng có vẻ… thiếu trang nhã như vậy sao? Rõ ràng là không. Bởi vì họ không sống trong một nền văn hóa bị khiêu dâm hóa, và do đó không đồng hóa sự trần truồng với sự thiếu trang nhã.
Để một tác phẩm nghệ thuật khắc họa thân thể con người có thể phục vụ đúng mục đích của nó, cả người nghệ sĩ lẫn người thưởng thức đều phải gìn giữ giá trị của con người được thể hiện trong đó. Do đó, khi bàn về sự khỏa thân và nghệ thuật, Gioan Phaolô nói đến ethos (nền đạo đức) của hình ảnh và ethos của việc chiêm ngắm. 167 Khi các nghệ sĩ sáng tạo, họ đang thể hiện “thế giới nội tâm của các giá trị” của chính mình.168 Tùy theo cách họ khắc họa thân xác, giá trị của nó có thể được nâng cao và được hình thành, hoặc bị biến dạng và hủy hoại. 169 Vì vậy, nghệ sĩ có trách nhiệm phải nhận biết và mạc khải toàn bộ sự thật về con người. Nghệ thuật khỏa thân thiêng liêng không nhằm thúc đẩy người xem hướng đến dục vọng, mà là để họ học hỏi về ý nghĩa hôn nhân của thân xác. Bởi vì thân xác là mặc khải về kế hoạch tình yêu của Thiên Chúa, nó rất tốt lành, và vì thế không bao giờ được mô tả như một đối tượng để thỏa mãn. Vì thân thể là sự mặc khải về kế hoạch tình yêu của Thiên Chúa, nên nó rất tốt lành và do đó không nên được khắc họa như một đối tượng để thỏa mãn dục vọng. Để xác định giá trị tốt lành của một tác phẩm nghệ thuật, người ta có thể tự hỏi: “Trong hình ảnh này, thân thể có đang bày tỏ con người thật của nhân vật hay đang đánh lạc hướng người xem khiến họ không còn nhìn thấy giá trị đích thực của anh ấy hoặc cô ấy?”
Khiêu dâm là ví dụ điển hình của hình ảnh làm méo mó giá trị của con người. Tại sao nghệ thuật khỏa thân thánh thiêng được xem là đoan trang, còn khiêu dâm thì không? Một lý do rõ ràng được nêu trong Tình yêu và Trách nhiệm: “Sự thiếu trang nhã chỉ xuất hiện khi sự trần trụi đóng vai trò tiêu cực đối với giá trị của con người, khi mục đích của nó là khơi dậy dục vọng, khiến con người trở thành đối tượng để hưởng thụ.” 170 Do đó, khiêu dâm là vô luân không phải vì nó gây nghiện hay thường dẫn đến rối loạn tình dục, mà vì nó mang bản chất vụ lợi. Con người không được tạo dựng để bị sử dụng.
Khi nêu ra điều này, Gioan Phaolô không phải khắt khe hay thuộc về thanh giáo, nhưng ngài đang nhìn nhận giá trị của thân xác. Trái với những gì các nhà sản xuất nội dung khiêu dâm tuyên bố, họ không hề trân trọng thân xác hơn Đức Giáo hoàng. Sự khiêm tốn đòi hỏi lòng kính sợ và kinh ngạc trước phẩm giá của thân thể, nhưng sự tôn kính ấy lại hoàn toàn vắng bóng trong nội dung khiêu dâm, nơi mà giá trị của con người bị hy sinh trên bàn thờ của dục vọng. Khi điều này xảy ra, sự nghiện ngập thay thế cho lòng kính sợ, và sự tò mò không ngừng nghỉ, sau đó là sự nhàm chán không thể tránh khỏi, trở thành một sự thay thế đáng buồn cho niềm kinh ngạc chân thật.
Đức Giáo Hoàng chưa bao giờ lập luận rằng khiêu dâm xấu vì thân xác xấu. Suy nghĩ đó sai vì thân xác quá tốt lành. Đối với ngài, khiêu dâm không vô luân vì nó phơi bày quá nhiều về con người, mà vì nó phơi bày quá ít. Nó tách rời thân xác — và cũng là nhân vị — khỏi bối cảnh thích hợp của nó (tình yêu), giống như việc lôi một con cá ra khỏi đại dương. Thay vì mạc khải toàn bộ nhân vị, nó chỉ phơi bày thân xác. Đây là lý do tại sao khiêu dâm được coi là “dâm ô.” Thuật ngữ này bắt nguồn từ tiếng Latin obscaena, nghĩa là “những gì không nên để cho công chúng thấy.” 171
Những người khắc họa thân xác con người không phải là những người duy nhất chịu trách nhiệm về cách nó được nhìn. Những người ngắm nhìn nó cũng được giao một trách nhiệm. Một nghệ sĩ có thể sáng tác một hình ảnh với những động cơ trong sáng nhất, nhưng kiệt tác của họ vẫn có thể trở thành đối tượng của dục vọng cho những người có trái tim hướng chiều theo thói xấu đó.
Khao khát được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của thân xác con người là điều tự nhiên. Ước muốn này không xấu. Mỗi người đều có một khát vọng do Thiên Chúa ban để được chiêm ngắm những gì là đẹp. Thế nhưng Gioan Phaolô nhắc nhở rằng người ta không thể bỏ qua sự thật rằng con người lịch sử đang ở trong tình trạng dục vọng lệch lạc. 172 Mọi người đều bị cám dỗ phạm tội. Tuy nhiên, có thể vượt thắng sự xấu hổ mà không cần xóa bỏ nó. Đức Giáo Hoàng lưu ý rằng điều này liên quan đến “sự khó khăn và sự chống trả nội tâm.” 173
Đối với những người mà Gioan Phaolô mô tả là “bậc thầy của sự nghi ngờ,” giải pháp cho vấn đề xấu hổ và dục vọng không phải là con đường “khó khăn và chống trả nội tâm,” nhưng là loại bỏ chính thử thách đó. Đây là lý do tại sao, khi Michelangelo vẽ những bức khỏa thân khắp Nhà nguyện Sistine, một số người trong Giáo Hội đã yêu cầu che thân thể lại. Sau khi Michelangelo qua đời, nhiều nhân vật đã được vẽ thêm khố và bị che khuất trong nhiều thế kỷ, cho đến khi Gioan Phaolô cho mời một nhóm nghệ sĩ phục chế gỡ bỏ nhiều tấm che đó và khôi phục lại thiết kế nguyên thủy của Michelangelo. Những người đã che đi thân thể có lẽ tự hào về sự trong sạch của mình. Tuy nhiên, bằng cách che phủ nghệ thuật thánh thiêng, họ đã cho thấy sự bất lực trong việc nhìn ra ý nghĩa hôn nhân của thân xác, và như vậy, là sự không thuần khiết của chính họ.
167 Cf. TOB 63.
168 TOB 63:4.
169 Cf. TOB 62:5.
170 Cf. Wojtyla, Love and Responsibility, 186–93.
171 Cf. TOB 63:2.
172 Cf. TOB 61:3.
173 TOB 61:3.
Leave a Reply